นิราศภูเขาทอง นิราศเรื่องที่ ๓ ของสุนทรภู่

 นิราศภูเขาทอง ได้รับยกย่องว่าเป็นนิราศเรื่องเยี่ยมที่สุดของท่านสุนทรภู่ ท่านแต่งเรื่องนี้ เมื่อครั้งเดินทางไปนมัสการเจดีย์ภูเขาทอง ที่จังหวัดพระนครศรีอยุธยา คาดว่าไปในราวปี พ.ศ.๒๓๗๑ หลังจากเกิดมีเรื่องมีราวที่วัดราชบูรณะฯ ขณะนั้นท่าน มีอายุราว ๔๒ ปี

นิราศเรื่องนี้ไม่ยาวนัก แต่พร้อมไปด้วยกระบวนกลอนอันไพเราะ และแง่คิดสำหรับการดำรงชีวิต อาจเป็นด้วยท่านสุนทรภู่ได้บวชมาหลายพรรษาแล้ว และได้ตระหนักถึงความเป็นจริงของชีวิตมากขึ้น เส้นทางเดินทางจะคล้ายกับนิราศ พระบาท เพราะออกจากพระนครทวนแม่น้ำขึ้นไปทางเหนือ ขอให้สังเกตความเปรียบเทียบในนิราศภูเขาทองกับนิราศพระบาท ซึ่งท่านแต่งขึ้นเมื่อรุ่นหนุ่มอายุเพียง ๒๑ ปีว่า ท่านสุนทรภู่คิดเห็นสุขุมขึ้นอย่างไร

นอกจากนี้ แม้ว่าพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยเสด็จสวรรคตไปหลายปีแล้วก็ตาม แต่ความจงรักภักดีของท่านสุนทรภู่ ในพระองค์ก็มิได้เสื่อมคลายไปแม้แต่น้อย ด้วยท่านยังคร่ำครวญรำพันถึงพระองค์อยู่ตลอดการเดินทางในนิราศเรื่องนี้

๏ เดือนสิบเอ็ดเสร็จธุระพระวสา
รับกฐินภิญโญโมทนา		ชุลีลาลงเรือเหลืออาลัย
ออกจากวัดทัศนาดูอาวาส		เมื่อตรุษสารทพระพรรษาได้อาศัย
สามฤดูอยู่ดีไม่มีภัย		มาจำไกลอารามเมื่อยามเย็น
โอ้อาวาสราชบุรณะพระวิหาร		แต่นี้นานนับทิวาจะมาเห็น
เหลือรำลึกนึกน่าน้ำตากระเด็น		เพราะขุกเข็ญคนพาลมารานทาง
จะยกหยิบธิบดีเป็นที่ตั้ง		ก็ใช้ถังแทนสัดเห็นขัดขวาง
จึ่งจำลาอาวาสนิราศร้าง		มาอ้างว้างวิญญาณ์ในสาคร ฯ
๏ ถึงหน้าวังดังหนึ่งใจจะขาด		คิดถึงบาทบพิตรอดิศร
โอ้ผ่านเกล้าเจ้าประคุณของสุนทร		แต่ปางก่อนเคยเฝ้าทุกเช้าเย็น
พระนิพพานปานประหนึ่งศีรษะขาด		ด้วยไร้ญาติยากแค้นถึงแสนเข็ญ
ทั้งโรคซ้ำกรรมซัดวิบัติเป็น		ไม่เล็งเห็นที่ซึ่งจะพึ่งพา
จะสร้างพรตอตส่าห์ส่งส่วนบุญถวาย		ประพฤติฝ่ายสมถะทั้งวสา
เป็นสิ่งของฉลองคุณมุลิกา		ขอเป็นข้าเคียงบาททุกชาติไป ฯ

๏	ถึงหน้าแพแลเห็นเรือที่นั่ง	คิดถึงครั้งก่อนมาน้ำตาไหล
	เคยหมอบรับกับพระจมื่นไวย	แล้วลงในเรือที่นั่งบัลลังก์ทอง
	เคยทรงแต่งแปลงบทพจนารถ	เคยรับราชโองการอ่านฉลอง
	จนกฐินสิ้นแม่น้ำแลลำคลอง	มิได้ข้องเคืองขัดหัทยา
	เคยหมอบใกล้ได้กลิ่นสุคนธ์ตลบ	ละอองอบรสรื่นชื่นนาสา
	สิ้นแผ่นดินสิ้นรสสุคนธา	วาสนาเราก็สิ้นเหมือนกลิ่นสุคนธ์ฯ
๏	ดูในวังยังเห็นหอพระอัฐิ	ตั้งสติเติมถวายฝ่ายกุศล
	ทั้งปิ่นเกล้าเจ้าพิภพจบสกล	ให้ผ่องพ้นภัยสำราญผ่านบุรินทร์ฯ
	ถึงอารามนามวัดประโคนปัก	ไม่เห็นหลักลือเล่าว่าเสาหิน
	เป็นสำคัญปันแดนในแผ่นดิน	มิรู้สิ้นสุดชื่อที่ลือชา
	ขอเดชะพระพุทธคุณช่วย	แม้นมอดม้วยกลับชาติวาสนา
	อายุยืนหมื่นเท่าเสาศิลา	อยู่คู่ฟ้าดินได้ดังใจปอง
	ไปพ้นวัดทัศนาริมท่าน้ำ	แพประจำจอดรายเขาขายของ
	มีแพรผ้าสารพัดสีม่วงตอง	ทั้งสิ่งของขาวเหลืองเครื่องสำเภาฯ
๏	ถึงโรงเหล้าเตากลั่นควันโขมง	มีคันโพงผูกสายไว้ปลายเสา
	โอ้บาปกรรมน้ำนรกเจียวอกเรา	ให้มัวเมาเหมือนหนึ่งบ้าเป็นน่าอาย
	ทำบุญบวชกรวดน้ำขอสำเร็จ	สรรเพชญโพธิญาณประมาณหมาย
	ถึงสุราพารอดไม่วอดวาย	ไม่ใกล้กรายแกล้งเมินก็เกินไป
	ไม่เมาเหล้าแล้วแต่เรายังเมารัก	สุดจะหักห้ามจิตคิดไฉน
	ถึงเมาเหล้าเช้าสายก็หายไป	แต่เมาใจนี้ประจำทุกค่ำคืนฯ
๏	ถึงบางจากจากวัดพลัดพี่น้อง	มามัวหมองม้วนหน้าไม่ฝ่าฝืน
	เพราะรักใคร่ใจจืดไม่ยืดยืน	จึงต้องขืนในพรากมาจากเมือง
	ถึงบางพลูคิดถึงคู่เมื่ออยู่ครอง	เคยใส่ซองส่งให้ล้วนใบเหลือง
	ถึงบางพลัดเหมือนพี่พลัดมาขัดเคือง	ทั้งพลัดเมืองพลัดสมรมาร้อนรน
	ถึงบางโพธิ์โอ้พระศรีมหาโพธิ์	ร่มนิโรธรุกขมูลให้พูนผล
	ขอเดชะอานุภาพพระทศพล	ให้ผ่องพ้นภัยพาลสำราญกายฯ
๏	ถึงบ้านญวนล้วนแต่โรงแลสะพรั่ง	มีข้องขังกุ้งปลาไว้ค้าขาย
	ตรงหน้าโรงโพงพางเขาวางราย	พวกหญิงชายพร้อมเพรียงมาเมียงมอง
	จะเหลียวกลับลับเขตประเทศสถาน	ทรมานหม่นไหม้ฤทัยหมอง
	ถึงเขมาอารามอร่ามทอง	พึ่งฉลองเลิกงานเมื่อวานซืนฯ
๏	โอ้ปางหลังครั้งสมเด็จพระบรมโกศ	มาผูกโบสถ์ก็ได้มาบูชาชื่น
	ชมพระพิมพ์ริมผนังยังยั่งยืน	ทั้งแปดหมื่นสี่พันได้วันทา
	โอ้ครั้งนี้มิได้เห็นเล่นฉลอง	เพราะตัวต้องตกประดาษวาสนา
	เป็นบุญน้อยพลอยนึกโมทนา	พอนาวาติดชลเข้าวนเวียน
	ดูน้ำวิ่งกลิ้งเชี่ยวเป็นเกลียวกลอก	กลับกระฉอกฉาดฉันฉวัดเฉวียน
	บ้างพลุ่งพลุ่งวุ้งวงเหมือนกงเกวียน	ดูเปลี่ยนเปลี่ยนคว้างคว้างเป็นหว่างวน
	ทั้งหัวท้ายกรายแจวกระชากจ้วง	ครรไลล่วงเลยทางมากลางหน
	โอ้เรือพ้นวนมาในสาชล	ใจยังวนหวังสวาทไม่คลาดคลาฯ
๏	ตลาดแก้วแล้วไม่เห็นตลาดตั้ง	สองฟากฝั่งก็แต่ล้วนสวนพฤกษา
	โอ้รินรินกลิ่นดอกไม้ใกล้คงคา	เหมือนกลิ่นผ้าแพรดำร่ำมะเกลือ
	เห็นโศกใหญ่ใกล้น้ำระกำแฝง	ทั้งรักแซงแซมสวาทประหลาดเหลือ
	เหมือนโศกพี่ที่ระกำก็ซ้ำเจือ	เพราะรักเรื้อแรมสวาทมาคลาดคลาย
	ถึงแขวงนนท์ชลมารคตลาดขวัญ	มีพ่วงแพแพรพรรณเขาค้าขาย
	ทั้งของสวนล้วนแต่เรือเรียงราย	พวกหญิงชายชุมกันทุกวันคืนฯ
๏	มาถึงบางธรณีทวีโศก	ยามวิโยคยากใจให้สะอื้น
	โอ้สุธาหนาแน่นเป็นแผ่นพื้น	ถึงสี่หมื่นสองแสนทั้งแดนไตร
	เมื่อเคราะห์ร้ายกายเราก็เท่านี้	ไม่มีที่พสุธาจะอาศัย
	ล้วนหนามเหน็บเจ็บแสบคับแคบใจ	เหมือนนกไร้รังเร่อยู่เอกาฯ
๏	ถึงเกร็ดย่านบ้านมอญแต่ก่อนเก่า	ผู้หญิงเกล้ามวยงามตามภาษา
	เดี๋ยวนี้มอญถอนไรจุกเหมือนตุ๊กตา	ทั้งผัดหน้าจับเขม่าเหมือนชาวไทย
	โอ้สามัญผันแปรไม่แท้เที่ยง	เหมือนอย่างเยี่ยงชายหญิงทิ้งวิสัย
	นี่หรือจิตคิดหมายมีหลายใจ	ที่จิตใครจะเป็นหนึ่งอย่าพึงคิดฯ
๏	ถึงบางพูดพูดดีเป็นศรีศักดิ์	มีคนรักรสถ้อยอร่อยจิต
	แม้นพูดชั่วตัวตายทำลายมิตร	จะชอบผิดในมนุษย์เพราะพูดจาฯ
๏	ถึงบ้านใหม่ใจจิตก็คิดอ่าน	จะหาบ้านใหม่มาดเหมือนปรารถนา
	ขอให้สมคะเนเถิดเทวา	จะได้ผาสุกสวัสดิ์จำกัดภัย
	ถึงบางเดื่อโอ้มะเดื่อเหลือประหลาด	บังเกิดชาติแมลงหวี่มีในไส้
	เหมือนคนพาลหวานนอกย่อมขมใน	อุปไมยเหมือนมะเดื่อเหลือระอา
	ถึงบางหลวงเชิงรากเหมือนจากรัก	สู้เสียศักดิ์สังวาสพระศาสนา
	เป็นล่วงพ้นรนราคราคา	ถึงนางฟ้าจะมาให้ไม่ไยดีฯ
๏	ถึงสามโคกโศกถวิลถึงปิ่นเกล้า	พระพุทธเจ้าหลวงบำรุงซึ่งกรุงศรี
	ประทานนามสามโคกเป็นเมืองตรี	ชื่อปทุมธานีเพราะมีบัว
	โอ้พระคุณสูญลับไม่กลับหลัง	แต่ชื่อตั้งก็ยังอยู่เขารู้ทั่ว
	โอ้เรานี้ที่สุนทรประทานตัว	ไม่รอดชั่วเช่นสามโคกยิ่งโศกใจ
	สิ้นแผ่นดินสิ้นนามตามเสด็จ	ต้องเที่ยวเตร็ดเตร่หาที่อาศัย
	แม้นกำเนิดเกิดชาติใดใด	ขอให้ได้เป็นข้าฝ่าธุลี
	สิ้นแผ่นดินขอให้สิ้นชีวิตบ้าง	อย่ารู้ร้างบงกชบทศรี
	เหลืออาลัยใจตรมระทมทวี	ทุกวันนี้ก็ซังตายทรงกายมาฯ
๏	ถึงบ้านงิ้วเห็นแต่งิ้วละลิ่วสูง	ไม่มีฝูงสัตว์สิงกิ่งพฤกษา
	ด้วยหนามดกรกดาษระดะตา	นึกก็น่ากลัวหนามขามขามใจ
	งิ้วนรกสิบหกองคุลีแหลม	ดังขวากแซมเสี้ยมแซกแตกไสว
	ใครทำชู้คู่ท่านครั้นบรรลัย	ก็ต้องไปปีนต้นน่าขนพอง
	เราเกิดมาอายุเพียงนี้แล้ว	ยังคลาดแคล้วครองตัวไม่มัวหมอง
	ทุกวันนี้วิปริตผิดทำนอง	เจียนจะต้องปีนบ้างหรืออย่างไรฯ
๏	โอ้คิดมาสารพัดจะตัดขาด	ตัดสวาทตัดรักมิยักไหว
	ถวิลหวังนั่งนึกอนาถใจ	ถึงเกาะใหญ่ราชครามพอยามเย็น
	ดูห่างย่านบ้านช่องทั้งสองฝั่ง	ระวังทั้งสัตว์น้ำจะทำเข็ญ
	เป็นที่อยู่ผู้ร้ายไม่วายเว้น	เที่ยวซ่อนเร้นตีเรือเหลือระอาฯ
๏	พระสุริยงลงลับพยับฝน	ดูมัวมนมืดมิดทุกทิศา
	ถึงทางลัดตัดทางมากลางนา	ทั้งแฝกคาแขมกกขึ้นรกเรี้ยว
	เป็นเงาง้ำน้ำเจิ่งดูเวิ้งว้าง	ทั้งกว้างขวางขวัญหายไม่วายเหลียว
	เห็นดุ่มดุ่มหนุ่มสาวเสียงกราวเกรียว	ล้วนเรือเพรียวพร้อมหน้าพวกปลาเลย
	เขาถ่อคล่องว่องไวไปเป็นยืด	เรือเราฝืดเฝือมานิจจาเอ๋ย
	ต้องถ่อค้ำร่ำไปทั้งไม่เคย	ประเดี๋ยวเสยสวบตรงเข้าพงรก
	กลับถอยหลังรั้งรอเฝ้าถ่อถอน	เรือขย่อนโยกโยนกระโถนหก
	เงียบสงัดสัตว์ป่าคณานก	น้ำค้างตกพร่างพรายพระพายพัด
	ไม่เห็นคลองต้องค้างอยู่กลางทุ่ง	พอหยุดยุงฉู่ชุมมารุมกัด
	เป็นกลุ่มกลุ่มกลุ้มกายเหมือนทรายซัด	ต้องนั่งปัดแปะไปมิได้นอนฯ
๏	แสนวิตกอกเอ๋ยมาอ้างว้าง	ในทุ่งกว้างเห็นแต่แขมแซมสลอน
	จนดึกดาวพราวพร่างกลางอัมพร	กาเรียนร่อนร้องก้องเมื่อสองยาม
	ทั้งกบเขียดเกรียดกรีดจังหรีดเรื่อย	พระพายเฉื่อยฉิวฉิววะหวิวหวาม
	วังเวงจิตคิดคะนึงรำพึงความ	ถึงเมื่อยามยังอุดมโสมนัส
	สำรวลกับเพื่อนรักสะพรักพร้อม	อยู่แวดล้อมหลายคนปรนนิบัติ
	โอ้ยามเข็ญเห็นอยู่แต่หนูพัด	ช่วยนั่งปัดยุงให้ไม่ไกลกาย
	จนเดือนเด่นเห็นกอกระจับจอก	ระดะดอกบัวเผื่อนเมื่อเดือนหงาย
	เห็นร่องน้ำลำคลองทั้งสองฝ่าย	ข้างหน้าท้ายถ่อมาในสาคร
	จนแจ่มแจ้งแสงตะวันเห็นพันธุ์ผัก	ดูน่ารักบรรจงส่งเกสร
	เหล่าบัวเผื่อนแลสล้างริมทางจร	ก้ามกุ้งซ้อนเสียดสาหร่ายใต้คงคา
	สายติ่งแกมแซมสลับต้นตับเต่า	เป็นเหล่าเหล่าแลรายทั้งซ้ายขวา
	กระจับจอกดอกบัวบานผกา	ดาษดาดูขาวดั่งดาวพราย
	โอ้เช่นนี้สีกาได้มาเห็น	จะลงเล่นกลางทุ่งเหมือนมุ่งหมาย
	ที่มีเรือน้อยน้อยจะลอยพาย	เที่ยวถอนสายบัวผันสันตวา
	ถึงตัวเราเล่าถ้ายังมีโยมหญิง	ไหนจะนิ่งดูดายอายบุปผา
	คงจะใช้ให้ศิษย์ที่ติดมา	อุตส่าห์หาเอาไปฝากตามยากจน
	นี่จนใจไม่มีเท่าขี้เล็บ	ขี้เกียจเก็บเลยทางมากลางหน
	พอรอนรอนอ่อนแสงพระสุริยน	ถึงตำบลกรุงเก่ายิ่งเศร้าใจฯ
๏	มาทางท่าหน้าจวนจอมผู้รั้ง	คิดถึงครั้งก่อนมาน้ำตาไหล
	จะแวะหาถ้าท่านเหมือนเมื่อเป็นไวย	ก็จะได้รับนิมนต์ขึ้นบนจวน
	แต่ยามยากหากว่าถ้าท่านแปลก	อกมิแตกเสียหรือเราเขาจะสรวล
	เหมือนเข็ญใจใฝ่สูงไม่สมควร	จะต้องม้วนหน้ากลับอัปประมาณฯ
๏	มาจอดท่าหน้าวัดพระเมรุข้าม	ริมอารามเรือเรียงเคียงขนาน
	บ้างขึ้นล่องร้องลำเล่นสำราญ	ทั้งเพลงการเกี้ยวแก้กันแซ่เซ็ง
	บ้างฉลองผ้าป่าเสภาขับ	ระนาดรับรัวคล้ายกับนายเส็ง
	มีโคมรายแลอร่ามเหมือนสำเพ็ง	เมื่อคราวเคร่งก็มิใคร่จะได้ดู
	อ้ายลำหนึ่งครึ่งท่อนกลอนมันมาก	ช่างยาวลากเลื้อยเจื้อยจนเหนื่อยหู
	ไม่จบบทลดเลี้ยวเหมือนเงี้ยวงู	จนลูกคู่ขอทุเลาว่าหาวนอนฯ
๏	ได้ฟังเล่นต่างต่างที่ข้างวัด	จนสงัดเงียบหลับลงกับหมอน
	ประมาณสามยามคล้ำในอัมพร	อ้ายโจรจรจู่จ้วงเข้าล้วงเรือ
	นาวาเอียงเสียงกุกลุกขึ้นร้อง	มันดำล่องน้ำไปช่างไวเหลือ
	ไม่เห็นหน้าสานุศิษย์ที่ชิดเชื้อ	เหมือนเนื้อเบื้อบ้าเคอะดูเซอะซะ
	แต่หนูพัดจัดแจงจุดเทียนส่อง	ไม่เสียของขาวเหลืองเครื่องอัฏฐะ
	ด้วยเดชะตบะบุญกับคุณพระ	ชัยชนะมารได้ดังใจปองฯ
๏	ครั้นรุ่งเช้าเข้าเป็นวันอุโบสถ	เจริญรสธรรมาบูชาฉลอง
	ไปเจดีย์ที่ชื่อภูเขาทอง	ดูสูงล่องลอยฟ้านภาลัย
	อยู่กลางทุ่งรุ่งโรจน์สันโดษเด่น	เป็นที่เล่นนาวาคงคาใส
	ที่พื้นลานฐานบัทม์ถัดบันได	คงคาลัยล้อมรอบเป็นขอบคัน
	มีเจดีย์วิหารเป็นลานวัด	ในจังหวัดวงแขวงกำแพงกั้น
	ที่องค์ก่อย่อเหลี่ยมสลับกัน	เป็นสามชั้นเชิงชานตระหง่านงาม
	บันไดมีสี่ด้านสำราญรื่น	ต่างชมชื่นชวนกันขึ้นชั้นสาม
	ประทักษิณจินตนาพยายาม	ได้เสร็จสามรอบคำนับอภิวันท์
	มีห้องถ้ำสำหรับจุดเทียนถวาย	ด้วยพระพายพัดเวียนอยู่เหียนหัน
	เป็นลมทักขิณาวัฏน่าอัศจรรย์	แต่ทุกวันนี้ชราหนักหนานัก
	ทั้งองค์ฐานราญร้าวถึงเก้าแสก	เผลอแยกยอดสุดก็หลุดหัก
	โอ้เจดีย์ที่สร้างยังร้างรัก	เสียดายนักนึกน่าน้ำตากระเด็น
	กระนี้หรือชื่อเสียงเกียรติยศ	จะมิหมดล่วงหน้าทันตาเห็น
	เป็นผู้ดีมีมากแล้วยากเย็น	คิดก็เป็นอนิจจังเสียทั้งนั้นฯ
๏	ขอเดชะพระเจดีย์คีรีมาศ	บรรจุธาตุที่ตั้งนรังสรรค์
	ข้าอุตส่าห์มาเคารพอภิวันท์	เป็นอนันต์อานิสงส์ดำรงกาย
	จะเกิดชาติใดใดในมนุษย์	ให้บริสุทธิ์สมจิตที่คิดหมาย
	ทั้งทุกข์โศกโรคภัยอย่าใกล้กราย	แสนสบายบริบูรณ์ประยูรวงศ์
	ทั้งโลโภโทโสแลโมหะ	ให้ชนะใจได้อย่าใหลหลง
	ขอฟุ้งเฟื่องเรืองวิชาปัญญายง	ทั้งให้ทรงศีลขันธ์ในสันดาน
	อีกสองสิ่งหญิงร้ายแลชายชั่ว	อย่าเมามัวหมายรักสมัครสมาน
	ขอสมหวังตั้งประโยชน์โพธิญาณ	ตราบนิพพานภาคหน้าให้ถาวรฯ
๏	พอกราบพระปะดอกปทุมชาติ	พบพระธาตุสถิตในเกสร
	สมถวิลยินดีชุลีกร	ประคองซ้อนเชิญองค์ลงนาวา
	กับหนูพัดมัสการสำเร็จแล้ว	ใส่ขวดแก้ววางไว้ใกล้เกศา
	มานอนกรุงรุ่งขึ้นจะบูชา	ไม่ปะตาตันอกยิ่งตกใจ
	แสนเสียดายหมายจะชมบรมธาตุ	ใจจะขาดคิดมาน้ำตาไหล
	โอ้บุญน้อยลอยลับครรไลไกล	เสียน้ำใจเจียนจะดิ้นสิ้นชีวัน
	สุดจะอยู่ดูอื่นไม่ฝืนโศก	กำเริบโรคร้อนฤทัยเฝ้าใฝ่ฝัน
	พอตรู่ตรู่สุริย์ฉายขึ้นพรายพรรณ	ให้ล่องวันหนึ่งมาถึงธานีฯ
๏	ประทับท่าหน้าอรุณอารามหลวง	ค่อยสร่างทรวงทรงศีลพระชินสีห์
	นิราศเรื่องเมืองเก่าของเรานี้	ไว้เป็นที่โสมนัสทัศนา
	ด้วยได้ไปเคารพพระพุทธรูป	ทั้งสถูปบรมธาตุพระศาสนา
	เป็นนิสัยไว้เหมือนเตือนศรัทธา	ตามภาษาไม่สบายพอคลายใจ
	ใช่จะมีที่รักสมัครมาด	แรมนิราศร้างมิตรพิสมัย
	ซึ่งครวญคร่ำทำทีพิรี้พิไร	ตามนิสัยกาพย์กลอนแต่ก่อนมา
	เหมือนแม่ครัวคั่วแกงแพนงผัด	สารพัดเพียญชนังเครื่องมังสา
	อันพริกไทยใบผักชีเหมือนสีกา	ต้องโรยน่าเสียสักหน่อยอร่อยใจฯ
	จงทราบความตามจริงทุกสิ่งสิ้น	อย่านึกนินทาแกล้งแหนงไฉน
	นักเลงกลอนนอนเปล่าก็เศร้าใจ	จึงร่ำไรเรื่องร้างเล่นบ้างเอยฯ

นิราศพระบาท นิราศเรื่องที่ ๒ ของสุนทรภู่

 นิราศพระบาท นิราศเรื่องที่ 2  ของ สุนทรภู่ เป็นนิราศคำกลอนมีความยาวถึง 462 คำกลอน นับเป็นนิราศที่ยาวมากเรื่องหนึ่งของสุนทรภู่ โดยมีเนื้อหาบรรยายการเดินทางขณะโดยเสด็จพระองค์เจ้าปฐมวงศ์ ไปนมัสการรอยพระพุทธบาท วัดพระพุทธบาทราชวรมหาวิหาร ปัจจุบันอยู่ในพื้นที่อำเภอขุนโขลน จังหวัดสระบุรี เมื่อวันขึ้น 12 ค่ำ เดือน 3 ปีเถาะ พ.ศ. 2350

การเดินทางเริ่มต้นจากคลองขวางกรุงเทพมหานคร ใช้เส้นทางทางน้ำโดยใช้เรือ และการเดินทางทางบกโดยใช้ช้าง โดยลงเรือจากพระนครผ่านโรงสุราบางยี่ขัน ผ่านบ้านปูน บางพลู บางพลัด สามเสน บางซื่อ บางซ่อน เข้าปากเกร็ด บางพูด จังหวัดนนทบุรี แล้วล่องเรือไปขึ้นฝั่งที่บ้านขวาง จังหวัดพระนครศรีอยุธยา จากนั้นนั่งช้างและเดินเท้าต่อไปยังวัดพระพุทธบาท โดยผ่านสถานที่ในบริเวณนั้น อย่าง เขาโพธิ์ลังกา เขาขาด ถ้ำกินนร ถ้ำจักรี ฯลฯ

สุนทรภู่แต่งนิราศพระบาทขณะมีอายุ 21 ปี โดยบรรยายเรื่องราวชีวิตและอุปนิสัยส่วนตัวของสุนทรภู่ โดยเน้นความรักที่มีต่อนางจันภรรยา โดยบรรยายผ่านสถานที่ที่เดินทางผ่าน บางตอนสะท้อนชีวิตสาวชาววังและชาวบ้าน ตลอดจนวิถีชีวิตของคนในสังคมไว้ด้วย เช่น การแต่งกายของสาวชาววังที่ร่วมขบวนเสด็จ การแต่งกายของสาวมอญที่สามโคก และลักษณะบ้านของชาวมอญในสังคมไทย เล่าถึงงานวัดพระพุทธบาทอันเป็นงานสำคัญและยิ่งใหญ่

	โอ้อาลัยใจหายไม่วายห่วง
ดังศรศักดิ์ปักซ้ำระกำทรวง	เสียดายดวงจันทราพะงางาม
เจ้าคุมแค้นแสนโกรธพิโรธพี่	แต่เดือนยี่จนย่างเข้าเดือนสาม
จนพระหน่อสุริย์วงศ์ทรงพระนาม	จากอารามแรมร้างทางกันดาร
ด้วยเรียมรองมุลิกาเป็นข้าบาท	จำนิราศร้างนุชสุดสงสาร
ตามเสด็จเสร็จโดยแดนกันดาร	นมัสการรอยบาทพระศาสดาฯ
วันจะจรจากน้องสิบสองค่ำ	พอจวนย่ำรุ่งเร่งออกจากท่า
รำลึกถึงดวงจันทร์ครรไลลา	พี่ตั้งตาแลแต่ตามแพราย
ที่ประเทศเขตเคยได้เห็นเจ้า	ก็แลเปล่าเปลี่ยวไปน่าใจหาย
แสนสลดให้ระทดระทวยกาย	ไม่เหือดหายห่วงหวงเป็นห่วงครันฯ
ถึงคลองขวางบางจากยิ่งตรมจิต	ใครช่างคิดชื่อบางไว้กางกั้น
ว่าชื่อจากแล้วไม่รักรู้จักกัน	พิเคราะห์ครันหรือมาพ้องกับคลองบาง
ทั้งจากที่จากคลองเป็นสองข้อ	ยังจากกอนั้นก็ขึ้นในคลองขวาง
โอ้ว่าจากช่างมารวบประจวบทาง	ทั้งจากบางจากไปใจระบม
แสนวิบากหลากใจอาลัยเหลียว	เห็นเวียงวังก็ยิ่งเสียวถึงเคยสม
ประสานสองหัตถ์ประนังตั้งประนม	น้อมบังคมเทวารักษาวัง
ขอฝากน้องสองชนกช่วยปกเกศ	อย่ามีเหตุอันตรายเมื่อภายหลัง
ใครปองชิงขอให้ตายด้วยรายชัง	เทพทั้งชั้นฟ้าได้ปรานีฯ
ถึงสามเสนแจ้งความตามสำเหนียก	เมื่อแรกเรียกสามแสนทั้งกรุงศรี
ประชุมฉุดพุทธรูปในวารี	ไม่เคลื่อนที่ชลธารบาดาลดิน
จึงสาปนามสามแสนเป็นชื่อคุ้ง	เออชาวกรุงกลับเรียกสามเสนสิ้น
นี่หรือรักจะมิน่าเป็นราคิน	แต่ชื่อดินเจียวยังกลายเป็นหลายคำ
ขอใจนุชที่ฉันสุจริตรัก	ให้แน่นหนักเหมือนพุทธรูปเลขาขำ
ถึงแสนคนจะมาวอนชะอ้อนนำ	สักแสนคำอย่าให้เคลื่อนจงเหมือนใจฯ
ถึงบางพลัดยิ่งอนัตอนาถจิต	นิ่งพินิจนึกน่าน้ำตาไหล
พี่พลัดนางร้างรักมาแรมไกล	ประเดี๋ยวใจพบบางริมทางจร
ถึงบางซื่อชื่อบางนี้สุจริต	เหมือนซื่อจิตที่พี่ตรงจำนงสมร
มิตรจิตขอให้มิตรใจจร	ใจสมรขอให้ซื่อเหมือนชื่อบาง
ถึงบางซ่อนเหมือนเขาซ่อนสมรพี่	ซ่อนไว้นี่ดอกกระมังเห็นกว้างขวาง
เจ้าเยี่ยมหน้าออกมาหกพี่หน่อยนาง	จะลาร้างแรมไกลเจ้าไปแล้วฯ
ถึงน้ำวนชลสายที่ท้ายย่าน	เขาเรียกบ้านวัดโบสถ์ตลาดแก้ว
จะเหลียวกลับลับวังมาลิบแล้ว	พี่ลับแก้วลับบ้านมาย่านบาง
พฤกษาสวนล้วนได้ฤดูดอก	ตระหง่านงอกริมกระแสแลสล้าง
กล้วยระกำอัมพาพฤกษาปราง	ต้องน้ำค้างช่อชุ่มเป็นพุ่มพวง
เห็นจันทน์สุกลูกเหลืองตลบกลิ่น	แมงภู่บินร่อนร้องประคองหวง
พฤกษาพ้องต้องนามกานดาดวง	พี่ยลพวงผลจันทน์ให้หวั่นใจ
แมงภู่เชยเหมือนพี่เคยประคองชิด	นิ่งพินิจนึกน่าน้ำตาไหล
เห็นรักร่วงผลิผลัดสลัดใบ	เหมือนรักใจขวัญเมืองที่เคืองเรา
พี่เวียนเตือนเหมือนอย่างน้ำค้างย้อย	ให้แช่มช้อยชื่อช่อเช่นกอเก่า
โอ้รักต้นหรือมาต้องกับสองเรา	จึงใจเจ้าโกรธไปไม่ได้นานฯ
ถึงแขวงแควแพตลอดตลาดขวัญ	เป็นเมืองจันตประเทศรโหฐาน
ตลิ่งเบื้องบูรพาศาลาลาน	เรือขนานจอดโจษกันจอแจ
พินิจนางแม่ค้าก็น่าชม	ท้าคารมเร็วเร่งอยู่เซ็งแซ่
ใส่เสื้อตึงรึงรัดดูอัดแอ	พี่แลแลเครื่องเล่นเป็นเสียดาย
ชมคณาฝูงนางมากลางชล	สุริยนเยี่ยมฟ้าเวลาสาย
ถึงปากเกร็ดเสร็จพักผ่อนฝีพาย	หยุดสบายบริโภคอาหารพลัน
แรงกำเริบเอิบอิ่มขยายออก	เขาก็บอกโยนยาวฉาวสนั่น
ถึงหาดขวางบางพูดเขาพูดกัน	พี่คิดฝันใจฉงนอยู่คนเดียว
เป็นพูดชื่อหรือผีภูตปีศาจหลอก	ใคร่ช่วยบอกภูตผีมานี่ประเดี๋ยว
จะสั่งฝากขนิษฐาสุดาเดียว	ใครเกินเกี้ยวแล้วอย่าไว้กำไรเลยฯ
ถึงบางพังน้ำพังลงตลิ่ง	โอ้ช่างจริงเหมือนเขาว่านิจจาเอ๋ย
พี่จรจากดวงใจมาไกลเชย	โอ้อกเอ๋ยแทบพังเหมือนฝั่งชล
ถึงวังวัดเทียนถวายบ้านใหม่ข้าม	ก็รีบตามเรือที่นั่งมากลางหน
ทุ่งละลิ่วทิวเมฆเป็นหมอกมน	สะพรั่งต้นตาลโตนดอนาถครัน
เจ้าของตาลรักหวานขึ้นปีนต้น	ระวังตนตีนมือระมัดมั่น
เหมือนคบคนคำหวานรำคาญครัน	ถ้าพลั้งพลันเจ็บอกเหมือนตกตาล
เห็นเทพีมีหนามลงราน้ำ	เปรียบเหมือนคำคนพูดไม่อ่อนหวาน
เห็นกิ่งกีดมีดพร้าเข้าราราน	ถึงหนามกรานก็ไม่เหน็บเหมือนเจ็บทรวงฯ
ถึงบางหลวงทรวงร้อนดังศรปัก	พี่ร้างรักมาด้วยราชการหลวง
เมื่อคิดไปใจหายเสียดายดวง	จนเรือล่วงมาถึงย่านบ้านกระแซง
พี่เร่งเตือนเพื่อนชายพายกระโชก	ถึงสามโคกต้องแดดยิ่งแผดแสง
ให้รุ่มร้อนอ่อนจิตระอิดแรง	เห็นมอญแต่งตัวเดินมาตามทาง
ตาโถงถุงนุ่งอ้อมลงกรอมส้น	เป็นแยบยลเมื่อยกขยับอย่าง
เห็นขาขาววาวแวบอยู่หว่างกลาง	ใครยลนางก็เป็นน่าจะปรานี
ดูเหย้าเรือนหาเหมือนอย่างไทยไม่	หลังคาใหญ่พื้นเล็กเป็นโรงผี
ระยะบ้านย่านนั้นก็ยาวรี	จำเพาะมีฝั่งซ้ายเมื่อพายไปฯ
๏ ถึงวังตำหนักพักพลพอเสวย	แล้วก็เลยตามแควกระแสไหล
ทั้งน้ำลงน่าสลดระทดใจ	โอ้น้ำไหลเจียวยังมีเวลาลง
แต่โศกพี่หรือไม่มีเวลาว่าง	ระยะทางก็ยังไกลถึงไพรระหง
ขึ้นจากน้ำแล้วจะซ้ำเข้าเดินดง	เมื่อไรลงนั่นแลกายจะวายตรอม
เห็นลมอื้อจะใคร่สื่อสาราสั่ง	ถึงร้อยชั่งคู่เชยเคยถนอม
ให้นิ่มน้องครองศักดิ์อย่าปลักปลอม	เรียมนี้ตรอมใจถึงคะนึงนางฯ
ถึงทุ่งขวางกลางยานบ้านกระบือ	ที่ลมอื้อนั่นค่อยเหือดด้วยคุ้งขวาง
ถึงย่านหนึ่งน้ำเซาะเป็นเกาะกลาง	ต้องแยกทางสองแควกระแสชล
ปางบุรำคำบุราณขนานนาม	ราชครามเกาะใหญ่เป็นไพรสณฑ์
ในแถวทางกลางย่านกันดารคน	นาวาดลเดินเบื้องบูรพา
โอ้กระแสแควเดียวทีเดียวหนอ	มาเกิดก่อเกาะถนัดสกัดหน้า
ต้องแยกคลองออกเป็นสองทางคงคา	นี่หรือคนจะมิน่าเป็นสองใจ
ครั้นพอสิ้นถิ่นเกาะค่อยเลาะเลียบ	นาวาเพียบน้ำลงกำลังไหล
โอ้อนาถเหนื่อยน่าระอาใจ	ถึงบางไทรด่านดักนาวาเดิน
เขาบอกชื่อสีกุกตรงด่านข้าม	เป็นสามง่ามน้ำนองในคลองเขิน
ปักษาโบกปีกบินลงดินเดิน	มัจฉาเพลินผุดพล่านในคงคา
นกยางเลียบเหยียบปลานขาหยิก	เอาปากจิกบินฮือขึ้นเวหา
กระทุงน้อยลอยทวนนาวามา	โอ้ปักษาเอ๋ยจะลอยถึงไหนไป
หน้าวังหรือจะสั่งด้วยนะนก	ให้แนบอกของพี่รู้ว่าโหยไห้
มิทันสั่งสกุณินก็บินไป	ลงจับใกล้นกตะกรุมริมวุ้มวน
ศีรษะเตียนเลี่ยนโล่งหัวล้านเลื่อม	เหนียงกระเพื่อมร้องแรงแสยงขน
โอ้หัวนกนี่ก็ล้านประจานคน	เมื่อยามยลพี่ยิ่งแสนระกำทรวงฯ
ถึงเกาะเกิดเกิดเกาะขึ้นกลางน้ำ	เหมือนเกิดกรรมเกิดราชการหลวง
จึงเกิดโศกขัดขวางขึ้นกลางทรวง	จะตักตวงไว้ก็เติบกว่าเกาะดิน
รำพึงพายตามสายกระแสเชี่ยว	ยิ่งแสนเปลี่ยวเปล่าในฤทัยถวิล
สักครู่หนึ่งก็มาถึงบางเกาะอิน	กระแสสินธุ์สายชลเป็นวนวัง
อันเท็จจริงสิ่งนี้ไม่รู้แน่	ได้ยินแต่ยุบลแต่หนหลัง
ว่าที่เกาะบางอออินเป็นถิ่นวัง	กษัตริย์ครั้งครองศรีอยุธยา
พาสนมออกมาชมคณานก	ก็เรื้อรกรั้งร้างเป็นทางป่า
อันคำแจ้งกับเราแกล้งสังเกตตา	ก็เห็นน่าที่จะแน่กระแสความ
แต่เดี๋ยวนี้มีไม้ก็ตายโกร๋น	ทั้งเกิดโจรจระเข้ให้คนขาม
โอ้ฉะนี้แก้วพี่เจ้ามาตาม	จะวอนถามย่านน้ำพี่ร่ำไปฯ
ถึงเกาะพระที่ระยะสำเภาล่ม	เภตราจมอยู่ในแควกระแสไหล
ถึงเกาะเรียนโอ้เรียมยิ่งเกรียมใจ	ที่เพื่อนไปเขาก็โจษกันกลางเรือ
ว่าคุ้งหน้าท่าเสือข้ามกระแส	พี่แลแลหาเสือไม่เห็นเสือ
ถ้ามีจริงก็จะวิ่งลงจากเรือ	อุทิศเนื้อให้เป็นภักษ์พยัคฆา
ไม่เคยตายเขาบ่ายนาวาล่อง	เข้าในคลองตะเคียนให้โหยหา
ระยะย่านบ้านช่องในคลองมา	ล้วนภาษาพวกแขกตะนีอึง
ดูหน้าตาก็ไม่น่าจะชมชื่น	พี่แข็งขืนอารมณ์ทำก้มขึง
ที่เพื่อนเราร้องหยอกมันออกอึง	จนเรือถึงปากช่องคลองตะเคียนฯ
เห็นวัดวาอารามตามตลิ่ง	ออกแจ้งจริงเหลือจะจำในคำเขียน
พระเจดีย์ดูกลาดดาษเดียร	การเปรียญโบสถ์กุฏิ์ชำรุดพัง
ถึงวัดธารมาใหม่ใจระย่อ	ของพระหน่อสุริย์วงศ์พระวังหลัง
อุตส่าห์ทรงศรัทธามาประทัง	อารามรั้งหรือมางามอร่ามทอง
สังเวชวัดธารมาที่อาศัย	ถึงสร้างใหม่ชื่อยังธาระมาหมอง
เหมือนทุกข์พี่ถึงจะมีจินดาครอง	มงกุฎทองสร้อยสะอิ้งมาใส่กาย
อันตัวงามยามนี้ก็ตรอมอก	แสนวิตกมาตามแควกระแสสาย
ถึงคลองสระปทุมานาวาราย	น่าใจหายเห็นศรีอยุธยา
ทั้งวังหลวงวังหลังก็รั้งรก	เห็นนกหกซ้อแซ้บนพฤกษา
ดูปราสาทราชวังเป็นรังกา	ดังป่าช้าพงชัฏสงัดคนฯ
๏ อนิจจาธานินสิ้นกษัตริย์	เหงาสงัดเงียบไปดังไพรสณฑ์
แม้กรุงยังพรั่งพร้อมประชาชน	จะสับสนแซ่เสียงทั้งเวียงวัง
มโหรีปี่กลองจะก้องกึก	จะโครมครึกเซ็งแซ่ด้วยแตรสังข์
ดูพาราน่าคิดอนิจจัง	ยังได้ฟังแต่เสียงสกุณา
ทั้งสองฝั่งแฝกแขมแอร่มรก	ชะตาตกสูญสิ้นพระชันษา
แต่ปู่ย่ายายเราท่านเล่ามา	เมื่อแรกศรีอยุธยายังเจริญ
กษัตริย์สืบสุริย์วงศ์ดำรงโลก	ระงับโศกสุขสุดจะสรรเสริญ
เราเห็นยับยังแต่รอยก็พลอยเพลิน	เสียดายเกิดมาเมื่อเกินน่าน้อยใจ
กำแพงรอบขอบคูก็ดูลึก	ไม่น่าศึกอ้ายพม่าจะมาได้
ยังให้มันข้ามเข้าเอาเวียงชัย	โอ้อย่างไรเหมือนบุรีไม่มีชาย
หรือธานินสิ้นเกณฑ์จึงเกิดยุค	ไพรีรุกรบได้ดังใจหมาย
เหมือนทุกวันแล้วไม่คัณนาตาย	ให้ใจหายหวั่นหวั่นถึงจันทร์ดวงฯ
พี่ดูใจค่ายนอกออกหนักแน่น	ดังเขตแคว้นคูขอบนครหลวง
ไม่เห็นจริงใจนางในกลางทรวง	ชายทะลวงเข้ามาบ้างจะอย่างไร
ขอเทเวศร์เขตสวรรค์ชั้นดุสิต	ดลใจมิตรอย่าให้เหมือนกับกรุงใหญ่
ให้เหมือนกรุงเราทุกวันไม่พรั่นใคร	นั่นแลใจเห็นจะครองกับน้องนานฯ
สุริยนเย็นสนธยาย่ำ	ประทับลำเรือเรียงเคียงขนาน
เขาเรียกวัดแม่นางปลื้มลืมรำคาญ	ใครขนานชื่อหนอได้ต่อมา
ช่างแปลงโศกให้เราปลื้มพอลืมรัก	จะรู้จักคุณจริงไม่แกล้งว่า
พลพายนายไพร่บรรดามา	หุงข้าวหาฟืนใส่ก่อไฟฮือ
พี่ตันอกตกยากจากสถาน	เห็นอาหารหวนทอดใจใหญ่หือ
ค่อยขืนเคี้ยวข้าวคำสักกำมือ	พอกลืนครือคอแค้นดังขวากคม
จะเจือน้ำซ้ำแสบในทรวงเสียว	มีเค็มเปรี้ยวกล้ำกลืนก็ขื่นขม
กินประทับแต่พอรับกับโรคลม	ครั้นค่ำพรมน้ำค้างอยู่พร่างพราย
ก็แรมรอนนอนวัดแม่นางปลื้ม	พี่ไม่ลืมอาลัยให้ใจหาย
ทั้งไพร่นายนอนกลาดบนหาดทราย	พงศ์นารายณ์นรินทร์วงศ์ที่ทรงญาณ
บรรทมเรือพระที่นั่งบังวิสูตร	เขารวบรูดรอบดีทั้งสี่ด้าน
ครั้นรุ่งเช้าราวโมงหนึ่งนานนาน	จัดแจงม่านให้เคลื่อนนาวาคลาฯ
๏ เข้าลำคลองหัวรอตอระดะ	ดูเกะกะรอร้างทางพม่า
เห็นรอหักเหมือนหนึ่งรักพี่รอรา	แต่รอท่ารั้งทุกข์มาตามทาง
พอเลี้ยวแหลมถึงท่าศาลาเกวียน	ตลิ่งเตียนแลโล่งดังคนถาง
พี่ตั้งตาหาเกวียนสองข้างทาง	หมายจะจ้างบรรทุกไปท่าเรือ
แต่ทุกข์รักก็เห็นหนักถนัดอก	ถึงสักหกเจ็ดเกวียนก็เจียนเหลือ
แต่โศกรักมาจนหนักในลำเรือ	เฝ้าเติมเจือไปทุกคุ้งรำคาญครันฯ
ถึงบ่อโพงถ้ามีโพงจะผาสุก	จะโพงทุกข์เสียให้สิ้นที่โศกศัลย์
นี่แลแลก็เห็นแต่ตลิ่งชัน	ถึงปากจั่นตละเตือนให้ตรอมใจ
โอ้นามน้องหรือมาพ้องกับชื่อบ้าน	ลืมรำคาญแล้วมานึกรำลึกได้
ถึงบางระกำโอ้กรรมระยำใจ	เคราะห์กระไรจึงมาร้ายไม่วายเลย
ระกำกายมาถึงท้ายระกำบ้าน	ระกำย่านนี่ก็ยาวนะอกเอ๋ย
โอ้คนผู้เขาช่างอยู่อย่างไรเลย	หรืออยู่เคยความระกำทุกค่ำคืนฯ
ถึงคุ้งแคว้นแดนพระนครหลวง	ยิ่งโศกทรวงเสียใจให้สะอื้น
โอ้อกเอ๋ยยังจะไปอีกหลายคืน	กว่าจะชื่นแทบช้ำระกำกาย
ถึงแม่ลาเมื่อเรามาก็ลาแม่	แม่จะแลแลหาไม่เห็นหาย
จะถามข่าวเช้าเย็นไม่เว้นวาย	แต่เจ้าสายสุดใจมิได้มา
ถึงอรัญญิกยามแดดแผดพยับ	เสโทซับซาบโทรมทั้งนาสา
ถึงตะเคียนด้วนด่วนรีบนาวามา	ถึงศาลาลอยแลลิงโลดใจ
เงื้อมตลิ่งงิ้วงามตระหง่านยอด	ระกะกอดเกะกะกิ่งไสว
พยุยวบกิ่งเยือกเขยื้อนใบ	ถึงวังตะไลเห็นบ้านละลานแล
ถึงบ้านขวางที่ทางนาวาจอด	เรือตลอดแลหลามตามกระแส
ถึงท่าเรือเรือยัดกันอัดแอ	ดูจอแจจอดริมตลิ่งชุม
ที่หน้าท่ารารับประทับหยุด	อุตลุดขนของขึ้นกองสุม
เสบียงใครใครนั่งระวังคุม	พร้อมชุมนุมแน่นหน้าศาลารีฯ
ฝ่ายพระหน่อสุริย์วงศ์ทรงสิกขา	ขึ้นศาลาโสรจสรงวารีศรี
ข้างพวกเราเฮฮาลงวารี	แต่โดยดีใจตนด้วยพ้นพาย
อุระเรียมเกรียมตรมอารมณ์ร้อน	ระอาอ่านอกใจมิใคร่หาย
แลตลิ่งวิงหน้านัยน์ตาพราย	หัวไหล่ตายตึงยอกตลอดตัว
ได้พึ่งเพื่อนเหมือนญาติเมื่อยามเข็ญ	เขานวดเคล้นให้บ้างก็ยังชั่ว
พระอาทิตย์มืดมิดเข้าเมฆมัว	ฟ้าสลัวแดดดับพยับไพร
กองคเชนทร์เกณฑ์ช้างยี่สิบเชือก	มาจัดเลือกกองหมอขึ้นคอไส
ที่เดินดีขี่กูบไม่แกว่งไกว	วิสูตรใส่สองข้างเป็นช้างทรง
แล้วผ่อนเกณฑ์กองช้างไว้กลางทุ่ง	เวลารุ่งจะเสด็จขึ้นไพรระหง
ที่สี่เวรเกณฑ์กันไว้ล้อมวง	พระจอมพงศ์อิศยมบรรทมพลันฯ
อันพวกเราเหล่าเสวกามาตย์	เหนื่อยอนาถนิทราดังอาสัญ
แสนวิตกอกพี่นี้ผูกพัน	ให้หวั่นหวั่นเวทนาด้วยอาวรณ์
สดับเสียงสัปปุรุษที่หยุดพัก	เขาร้องสักวาอึงทั้งครึ่งท่อน
บ้างชมป่าช้าปี่ทีละคร	ถึงสบกลอนที่จะรู้ก็สู้เมิน
เฝ้าแหงนดูดวงแขชะแง้พักตร์	เห็นจันทร์ชักรถร่อนเวหาเหิน
ดูดวงเดือนเหมือนชื่อรื้อเผอิญ	ระกำเกินที่จะเก็บประกอบกลอน
จนไก่เถื่อนเตือนขันสนั่นแจ้ว	ดุเหว่าแว่วหวาดหมายว่าสายสมร
เดือนแอร่มแจ่มล้ำในอัมพร	กองกุญชรผูกช้างมายืนเรียงฯ
บรรดาเพื่อนเตือนตื่นขึ้นเซ็งแซ่	บ้างจอแจจัดการประสานเสียง
บ้างม้วนเสื่อมัดกระสอบหอบเสบียง	บ้างถุ้งเถียงชิงสัปคับกัน
บ้างขึ้นบนขนส่งคนข้างล่าง	เสียงโฉ่งฉ่างขามแตกกระแทกขัน
จนคนบนสัปคับรับไม่ทัน	หม้อข้าวขันตกแตกกระจายราย
ย่ามกระสอบกรอบแกรบกระไกรกริก	กลักพริกพลิกแพลงตะแคงหงาย
กะโปเลเชือกร้อยขึ้นห้อยท้าย	เมื่อยามร้ายดูงามกว่าชามดินฯ
สงสารนางชาวในที่ไปด้วย	ทั้งโถถ้วยเครื่องแต่งแป้งขมิ้น
หวีกระจกตกแตกกระจายดิน	เจ้าของผินหน้าหาน้ำตาคลอ
จะปีนขึ้นกูบช้างไม่กางขา	แต่โดยผ้ากรีดกรอมทำซอมซ่อ
มือตะกายสายรัดสกนธ์คอ	เห็นช้างงองวงหนีก็หวีดอึง
แต่ปีนไพล่เหนี่ยวพลัดสุหรัดขาด	สองมือพลาดพลัดคว่ำลงต้ำผึง
กรมการบ้านป่าเขาฮาตึง	ทำโกรธขึ้งเรียกพวกผู้ชายเร็ว
บ้างขึ้นช้างพลางฉวยข้อมือฉุด	ดังอุณรุทจับกินนรที่ในเหว
ไม่นึกอายอัประมาณเป็นการเร็ว	บ้างโอบเอวอุ้มนางขึ้นช้างพังฯ
สุรแสงแจ่มแจ้งอร่ามโลก	บริโภคอิ่มเอิบอารมณ์หวัง
ขัตติยวงศ์ทรงช้างกูบบัลลังก์	รับสั่งสั่งสารถีให้ไสเดิน
จากศาลาท่าเรือเข้าทิวทุ่ง	เป็นฝุ่นฟุ้งนภางค์ในทางเขิน
กูบกระโดกโยกอย่างทุกย่างเดิน	เขยื้อนเยินยอบเยือกยะยวบกาย
ทั้งสองข้างท่านวางเป็นช้างดั้ง	ระยะหลังมหาดเล็กนั้นเหลือหลาย
แต่ตัวพี่นี้จำเพาะเป็นเคราะห์ร้าย	ต้องขึ้นพลายนำทางช้างน้ำมัน
เพื่อนเขาแกล้งตบมือกระพือผัด	ช้างสะบัดบุกไปในไพรสัณฑ์
ผงะหงายคนท้ายเขาคว้าทัน	โอ้แม่จันทร์เจียนจะไม่เห็นใจจริง
นึกจะโจนจากช้างลงกลางเถื่อน	แล้วอายเพื่อนเขาจะเย้ยว่าใจหญิง
แต่ตึงเศียรเวียนหน้านัยน์ตาวิง	เอาขอพิงพาดตักมาตามทางฯ
ถึงชายป่านาประโคนรำคาญคิด	ถึงมิ่งมิตรแล้วให้หมองอารมณ์หมาง
จนพ้นทุ่งมุ่งตรงเข้าดงยาง	ไม่สล้างลู่ล้มระทมทับ
รุกขชาติดาษดูระดะป่า	สกุณาจอแจประจำจับ
ดุเหว่าแว่วหวาดไหวฤทัยวับ	จะแลกลับหลังเหลียวยิ่งเปลี่ยวใจ
ทั้งสองข้างทางเดินก็รกระ	ระเกะกะพาดพันเถาวัลย์ไสว
จักจั่นแซ่เสียงเรไรไพร	ในจิตใจทดท้อระย่อเย็นฯ
ถึงบางโขมดมีธารตะพานช้าง	บรรลุทางครบร้อยห้าสิบเส้น
มีโพธิ์พุ่มชุ่มชื่นระรื่นเย็น	ไม่ว่างเว้นสัปปุรุษเขาหยุดเรียง
บ้างขายของสองข้างตามทางป่า	จำนรรจาจอแจออกแซ่เสียง
พี่แกล้งไสให้คชสารเคียง	เห็นของเรียงอยู่บนร้านทั้งหวานคาว
แต่น้ำยานั้นเขาว่ากิ้งกือกุ้ง	เห็นชาวกรุงกินกลุ้มทั้งหนุ่มสาว
พี่คลื่นไส้ไสช้างในย่างยาว	มาตามราวมรคาพนาวัน
ลมกระพือฮือหอบผงคลีหวน	ปักษาครวญเพรียกพฤกษ์ในไพรสัณฑ์
ดุเหว่าแว่วแจ้วจับน้ำใจครัน	ไก่เถื่อนขันขานเขาชวาคูฯ
ประจวบจนถึงตำบลบ่อโศก	ยามวิโยคออกชื่อก็ครือหู
ถึงจะไม่รู้จักไม่รักรู้	แต่เหลือบดูไปที่บ่อยังท้อใจ
ระยะเดินเถินทางมากลางป่า	สองร้อยห้าสิบเส้นถึงสระใหญ่
พอได้กึ่งมรคาพนาลัย	พี่รีบไสช้างเดินโดยลำพองฯ
มาลับท่อบ่อโศกจนสุดเหลียว	ยังเสียวเสียวโศกกายไม่วายหมอง
ถึงหนองคนทีมีสระละหานนอง	เป็นเปือกกรองแต่ล้วนหญ้าคงดำ
อันริมรอบขอบหนองทั้งสองข้าง	รอยตีนช้างลึกลุ่มหลุ่มถลำ
โอ้น้ำใจในอุราทาระกรรม	เหมือนน้ำดำอยู่ในหนองเป็นฟองคราม
พี่ยลน้ำช้ำใจแล้วไสช้าง	มาตามทางทิวป่าพนาหนาม
กำหนดนับมรคาพยายาม	ก็ได้สามร้อยเส้นห้าสิบปลาย
โอ้ทางไกลไปเปลืองเหมือนเรื่องว่า	แต่โศกข้านี่กระไรมิใคร่หาย
จะแลขวาป่าเขียวยังเปลี่ยวกาย	จะแลซ้ายเห็นแต่โขดภูเขาเคียง
กับหมู่ไม้ไกรกรวยกันเกรากร่าง	พะยอมยางตาพยัคฆ์พยุงเหียง
ข่อยมะขามตามทางสล้างเรียง	นกเขาเคียงคู่คูประสานคำ
โอ้นกคู่ดูน่าจะผาสุก	พี่นี้ทุกข์เพราะจากเจ้างามขำ
เห็นนกหนึ่งจับนิ่งกิ่งระกำ	โอ้นกน้อยเห็นจะจำจากตัวเมีย
ถ้านกผู้ดูเหมือนหัวอกพี่	แสนทวีเวทนาประดาเสีย
นิจจาเอ๋ยถ้าเป็นอกนกตัวเมีย	จะละเหี่ยหาผัวอยู่ตัวเดียว
พี่เห็นนกแล้ววิตกถึงน้องน้อย	จะครวญคอยนับวันกระสันเสียว
ไม่เห็นพี่ก็จะโหยอยู่โดยเดียว	พี่ก็เปลี่ยวเปล่ากายซังตายมาฯ
ถึงศาลาอาศัยเจ้าสามเณร	ในบริเวณอึกทึกด้วยพฤกษา
ที่ป่านั้นขยาดพยัคฆา	จะไปมาใครไม่อาจประมาทเมิน
ยามระงิดพี่ไม่คิดว่าเสือร้าย	เขม้นหมายมุ่งลำเนาภูเขาเขิน
ได้สี่ร้อยทางจรไม่หย่อนเกิน	เขารีบเดินการด่วนจะจวนเพล
ช้างที่นั่งก็รับสั่งให้รีบไส	จนเหงื่อไหลหน้าแดงดังแสงเสน
ถึงสระยอรอช้างเสวยเพล	จนกองเกณฑ์เดินทางมาตามทันฯ
พี่แวะเข้าเขาตกคอยนำเสด็จ	ดูเทเวศร์อารักษ์นรังสรรค์
เอาเทียนจุดบูชาแก่เทวัญ	ให้ป้องกันอันตรายในราวไพร
เห็นเขาตกเขาแตกมาตกลึก	อนาถนึกแล้วน่าน้ำตาไหล
ที่ตกยากจากนางมากลางไพร	วิตกใจตกมาถึงคีรี
รำจวญจิตคิดไปน่าใจหาย	ไม่เว้นวายความเทวษสวาทศรี
จึงเลยลาอารักษ์ริมคีรี	จงสุขีเถิดนะข้าขอลาจรฯ
ถึงสระยอพอได้เวลาเสด็จ	ก็ตามเสร็จแวดล้อมพร้อมสลอน
กำดัดแดดแผดเที่ยงทินกร	รีบกุญชรช้างที่นั่งขนัดตาม
บ่ายประมาณโมงหนึ่งพอถึงวัด	ออกแออัดผู้คนอยู่ล้นหลาม
ลงหยุดปลงไอยราริมอาราม	สมภารตามเชิญเสด็จให้คลาไคล
ขึ้นกุฎีฝากระดานสำราญรื่น	ก็ครึกครื้นครอบครัวเข้าอาศัย
ทั้งไพร่นายรายเรียบกันเรียดไป	ตัดใบไม้มุงเหมือนหลังคาบังฯ
ประจวบจนสุริยนเย็นพยับ	ไม่ได้ศัพท์เซ็งแซ่ด้วยแตรสังข์
ปี่ระนาดฆ้องกลองประโคมดัง	ระฆังหงั่งหงั่งหง่างลงครางครึม
มโหรีปี่ไฉนจับใจแจ้ว	วิเวกแว่วกลองโยนตะโพนกระหึม
ทุกที่ทับสัปปุรุษก็พูดพึม	รุกขาครึ้มครอบแสงพระจันทร
เสนาะเสียงเทศนาปุจฉาถาม	ในสนามเสียงสนั่นเนินสิงขร
เป็นวันบรรณรสีรวีวร	พระจันทรทรงกลดรจนา
ไฟตะเกียงเรียงรอบพระมณฑป	กระจ่างจบจันทร์แจ่มแอร่มผา
ดอกไม้พุ่มจุดงามอร่ามตา	จับศิลาแลเลื่อมเป็นลายลาย
พระจันทร์ส่องต้องยอดมณฑปสุก	ในหน้ามุขเงางามอร่ามฉาย
นกบินกรวดพรวดพราดประกายพราย	พลุกระจายช่อช่วงดังดวงเดือน
ดอกไม้ร้องป้องปีปสนั่นป่า	ในแหล่งหล้าใครไม่มีเสมอเหมือน
แต่คนเดินพัลวันออกฟั่นเฟือน	จนจันทร์เคลื่อนรถคล้อยลับเมฆา
สงัดเสียงคนดังระฆังเงียบ	เย็นยะเยียบยามนอนริมเนินผา
เมื่อยามแกนแสนทุเรศเวทนา	ต้องไสยาอยู่กลางน้ำค้างพราว
ทั้งต้องน้ำอำมฤกเมื่อดึกเงียบ	แสนยะเยียบเนื้อเย็นเป็นเหน็บหนาว
ทั้งหนาวลมหนาวพรมน้ำค้างพราว	ไหนจะหนาวซากผาศิลาเย็น
โอ้หนาวอื่นพอขืนอารมณ์ได้	แต่หนาวใจยากแค้นนี้แสนเข็ญ
ทั้งหนาวนอนไกลนุชสุดจะเย็น	ใครปะเป็นเหมือนหนึ่งข้าจะว่าจริง
ถึงผ้าผ่อนซ้อนห่มเป็นไหนไหน	ไม่อุ่นใจเหมือนกอดแม่ยอดหญิง
แต่ตรอมใจไสยาสน์หวาดประวิง	จนไก่ชิงกันขันกระชั้นยาม
ได้เพลินอุ่นฉุนเคลิ้มสติหลับ	ก็ฝันยับไปด้วยรักไม่พักถาม
ในนิมิตว่าได้ชิดพะงางาม	เหมือนเมื่อยามยังสำราญอยู่บ้านน้อง
สบายนิดหนึ่งที่ฝันก็พลันรุ่ง	ตื่นสะดุ้งเขาประดังระฆังก้อง
พอลืมตาก็ผวาคว้าประคอง	ไม่พบน้องสุดแค้นแสนรำคาญฯ
จนแจ่มแจ้งแสงสายไม่วายโศก	บริโภคโภชนากระยาหาร
แล้วเลือกธูปเทียนจัดไปนมัสการ	เข้าในลานแลเลื่อมละอองทราย
มีร่มโพธิ์รุกขังเป็นรังรื่น	พิกุลชื่นช่อบังพระสุริย์ฉาย
แสนรโหโอฬาร์น่าสบาย	ทั้งหญิงชายกลาดกลุ้มประชุมกัน
ทวาราที่ตรงหน้าบันไดนาค	มีรูปรากษสสองอสูรขยัน
แสยะแยกโอษฐ์อ้าสองตามัน	ยืนยิงฟันแยกเขี้ยวอยู่อย่างเป็น
บันไดนาคนาคในบันไดนั้น	ดูผกผันเพียงจะเลื้อยออกโลดเล่น
ขย้ำเขี้ยวขบปากเหมือนนาคเป็น	ตาเขม้นมองมุ่งสะดุ้งกาย
มีต้นกำพฤกษ์ทานในลานวัด	ลูกหมากยัดเงินทิ้งอุทิศถวาย
คนประชุมกลุ้มชิงทั้งหญิงชาย	บ้างกอบปรายเบี้ยโปรยอยู่โกรยกราวฯ
ทิศประจิมริมฐานมณฑปนั้น	มีดาบสรูปปั้นยิงฟันขาว
นุ่งหนังพยัคฆาชฎายาว	ครังเคราคราวหนวดแซมสองแก้มคาง
ขั้นบันไดจะขึ้นไปมณฑปนั้น	สิงโตตันสองตัวกระหนาบข้าง
ดูผาดเผ่นเหมือนจะเต้นไปตามทาง	พี่ชมพลางขึ้นบนบันไดพลัน
ทั้งสาวหนุ่มเข้าประชุมกันแออัด	ประนมหัตถ์ทักษิณเกษมสันต์
แต่เวียนเดินเพลินชมมาตามกัน	ตามช่องชั้นกำแพงแก้วอันแพรวพราย
ทั้งซุ้มเสามณฑปกระจกแจ่ม	กระจังแซมปลายเสาเป็นบัวหงาย
มีดอกจันทน์ก้านแย่งสลับลาย	กลางกระจายดอกจอกประจำทำฯ
พื้นผนังหลังบัวที่ฐานปัทม์	เป็นครุฑอัดยืนเหยียบภุชงค์ขยำ
หยิกขยุ้มกุมวาสุกรีกำ	กินนรรำรายเทพประนมกร
ใบระกาหน้าบันบนชั้นมุข	สุวรรณสุกเลื่อมแก้วประภัสสร
ดูยอดเยี่ยมเทียมยอดยุคุนธร	กระจังซ้อนแซมใบระกาบัง
นาคสะดุ้งรุงรังกระดึงห้อย	ใบโพธิ์ร้อยระเรงอยู่เหง่งหงั่ง
เสียงประสานกังสดาลกระดึงดัง	วิเวกวังเวงในหัวใจครันฯ
บานทวารลานแลล้วนลายมุก	น่าสนุกในกระหนกดูผกผัน
เป็นนาคครุฑยุดเหนี่ยวในเครือวัลย์	รูปยักษ์ยันยืนกอดกระบองกุม
สิงโตอัดกัดก้านกระหนกเกี่ยว	เทพเหนี่ยวเครือกระหวัดหัตถ์ขยุ้ม
ชมพูพานกอดก้านกระหนกรุม	สุครีพกุมขรรค์เงื้อในเครือวง
รูปนารายณ์ทรงขี่ครุฑาเหิน	พรหมเจริญเสด็จยังบัลลังก์หงส์
รูปอมรกรกำพระธำมรงค์	เสด็จทรงคชสารในบานบัง
ผนังในกุฎีทั้งสี่ด้าน	โอฬาร์ฬารทองทาฝาผนัง
จำเพาะมีสี่ด้านทวารบัง	ที่พื้นนั่งดาดด้วยแผ่นเงินงาม
มณฑปน้อยสรวมรอยพระบาทนั้น	ล้วนสุวรรณแจ่มแจ้งแสงอร่าม
เพดานดาดลาดล้วนกระจกงาม	พระเพลิงพลามพร่างพร่างสว่างพราย
ตาข่ายแก้วปักกรองเป็นกรวยห้อย	ระย้าย้อยแวววามอร่ามฉาย
หอมควันธูปเทียนตลบอยู่อบอาย	ฟุ้งกระจายรื่นรื่นทั้งห้องทองฯ
พี่เข้าเคียงเบื้องขวาฝ่าพระบาท	อภิวาทหัตถ์ประนังขึ้นทั้งสอง
กราบกราบแล้วก็ตรึกรำลึกปอง	เดชะกองกุศลที่ตนทำ
มาคำรพพบพุทธบาทแล้ว	ขอคุณแก้วสามประการช่วยอุปถัมภ์
ฉันเกิดมาชาตินี้ก็มีกรรม	แสนระยำยุบยับด้วยอับจน
ได้เคืองแค้นแสนยากลำบากบอบ	ไม่สมประกอบทรัพย์สินก็ขัดสน
แม้นกลับชาติเกิดใหม่เป็นกายคน	ชื่อว่าจนแล้วจงจากกำจัดไกล
สตรีหึงหนึ่งแพศยาหญิง	ทั้งสองสิ่งอย่าได้ชิดพิสมัย
สัญชาติชายทรชนที่คนใด	ให้หลีกไกลร้อยโยชน์อย่าร่วมทาง
ถ้ารักใครขอให้ได้คนนั้นด้วย	บุญจงช่วยปฏิบัติอย่าขัดขวาง
อย่ารู้มีโรคาในสารพางค์	ทั้งรูปร่างขอให้ราวกับองค์อินทร์
หนึ่งบิดรมารดาคณาญาติ	ให้ผุดผาดผาสุกเป็นนิจสิน
ความระยำคำใดอย่าได้ยิน	ให้สุดสิ้นสูญหายละลายเอง
ทั้งหวายตรวจล้วนเครื่องที่ลำบาก	ให้ปราศจากทั้งคนเขาข่มเหง
ใครปองร้ายขอให้กายมันเป็นเอง	ให้ครื้นเครงเกียรติยศปรากฎครันฯ
อธิษฐานแล้วก็ลาฝ่าพระบาท	เที่ยวประพาสในพนมพนาสัณฑ์
ขึ้นเขาโพธิ์ลังกาศิลาชัน	มีสำคัญรุกขโพธิ์ลังกาเรียง
ศาลารีมีทั้งระฆังห้อย	เขาตีบ่อยไปยังค่ำไม่ขาดเสียง
ดงลั่นทมร่มรอบคิรีเรียง	มีกุฎิ์เคียงอยู่บนเขาเป็นหลั่นกัน
มีชะวากคูหาศิลาหุบ	ในถ้ำมีพุทธรูปนรังสรรค์
แต่คนนมัสการนานอนันต์	บนเขานั้นแจ้งจริงทั้งหญิงชายฯ
เจ้าเณรน้อยเสด็จมาดูน่ารัก	พระกลดหักทองขวางกางถวาย
พี่เหลียวพบหลบตกลงเจียนตาย	กรตะกายกลิ้งก้อนศิลาตาม
เป็นบุญจริงจับกิ่งสะแกได้	ในจิตใจยอกเจ็บดังเหน็บหนาม
กำลังอายก็ซังตายพยายาม	ลงเลียบตามตีนเขาลำเนาไพร
พบพวกนางเข้าที่หว่างชะวากผา	เขาแกล้งว่าเยาะเย้ยเฉลยไข
พี่แกล้งเฉยเลยแลดูอื่นไป	ให้เจ็บใจจำนิ่งดำเนินมาฯ
ถึงเขาขาดพี่ถามถึงนามเขา	ผู้ใหญ่เล่ามาให้ฟังที่กังขา
ว่าเดิมรถทศกัณฐ์เจ้าลงกา	ลักสีดาโฉมฉายมาท้ายรถ
หนีพระรามกลัวจะตามมารุกรบ	กงกระทบเขากระจายทลายหมด
ศิลาแตกแหลกลงด้วยกงรถ	จึงปรากฎตั้งนามมาตามกันฯ
พี่พูดพูดเขาขาดแล้วหวาดจิต	พี่ขาดมิตรมาไกลถึงไพรสัณฑ์
นึกเฉลียวเสียวทรวงถึงดวงจันทร์	จะขาดกันเสียเหมือนเขาพี่เศร้าใจ
แล้วย่องเหยียบเลียบเนินลงเดินล่าง	ตามแถวทางหิมวาพฤกษาไสว
เห็นพุ่มพวงบุปผายิ่งอาลัย	สลดใจขุกคิดถึงคู่เคียง
ไม้แก้วกางกิ่งพิงกับกิ่งเกด	ฝูงโนเรศขันขานประสานเสียง
น้ำตาคลอท้ออกเห็นนกเรียง	เหมือนเรียมเคียงร่วมคู่เมื่ออยู่เรือน
ระกำป่ากาหลงกะลิงจับ	ระกำกับเราระกำก็จำเหมือน
เห็นไม้จันทน์พี่ยิ่งฟั่นอารมณ์เฟือน	เหมือนจันทร์เตือนใจตัวให้ตรอมใจ
โอ้นามไม้หรือมาต้องกับน้องพี่	ขณะนี้นึกหน้าน้ำตาไหล
เจ้าอยู่เรือนชื่อเชือนมาอยู่ไพร	เหมือนเตือนใจให้พี่ทุกข์ทุกย่างเดินฯ
มาถึงเชิงคีรีที่มีถ้ำ	ศิลาง้ำเงื้อมแหงนเป็นแผ่นเผิน
ไม้รวกรอบขอบเขาลำเนาเนิน	พิศเพลินพฤกษาบรรดามี
อันชื่อถ้ำแต่บุรำบุราณเรียก	สำเหนียกถ้ำประทุนคีรีศรี
สำคัญปากคูหาศาลามี	ชวนสตรีเข้าถ้ำทั้งหกคน
เที่ยวชมห้องปล่องหินเป็นพู่ย้อย	มีน้ำย้อยหยาดหยัดอย่างเม็ดฝน
พอเทียนดับลับแลไม่เห็นคน	ผู้หญิงปนเดินปะปะทะชาย
เสียงร้องกรีดหวีดก้องในห้องถ้ำ	ชายขยำหยอกแย่งผู้หญิงหวาย
ใครกอดแม่แปรกอกแตกตาย	ใครปาดป้ายด้วยดินหม้อเหมือนแมวคราว
ครั้นออกจากคูหาเห็นหน้าเพื่อน	มันมอมเปื้อนแปลกหน้าก็ฮาฉาว
บ้างถูกเล็บเจ็บแขนเป็นริ้วยาว	ก็โห่กราวกรูเกรียวไปเที่ยวดงฯ
ถึงถ้ำหนึ่งชื่อถ้ำกินนรนั้น	สะพรั่งพรรณพฤกษาป่าระหง
ดูคูหาก็เห็นน่ากินนรลง	เป็นเวิ้งวงลึกแลตลอดริม
พาดพะองจึงจะลงไปเล่นได้	เป็นเหวใหญ่ลองโยนด้วยก้อนหิน
เสียงโก้งก้างก้องกึงไม่ถึงดิน	กว่าจะสิ้นเสียงผาเป็นช้านาน
พี่กลัวตายชายชวนไปชมอื่น	ร่มระรื่นรุกขาขึ้นขนาน
ถึงบ่อหนึ่งมีน้ำคำบุราณ	ว่าบ่อพรานล้างเนื้อที่ในไพร
พิเคราะห์น้ำสมคำบุราณกล่าว	ยังมีคาวเหม็นหืนจนคลื่นไส้
ถนอมหอมกลิ่นนุชเป็นสุดใจ	โอ้เป็นไรจึงไม่ติดอุรามา
น่าฉงนจนใจสงสัยจ้าน	ด้วยรอยพรานจารึกอยู่กับผา
แต่กล่าวไว้ว่าพรานไล่มฤคา	รอยตีนหมาก็ยังมีสำคัญครันฯ
บนยอดเขามีสองสุนัขา	สังเกตตาก็พิกลเหมือนคนขัน
ทั้งคอคางหางหูขึ้นชูชัน	สี่เท้ายันเหยียบยอดคีรีเรียง
เช่นนี้เจ้าเสาวภาคย์มาตามพี่	จะถามจี้ไปทุกสิ่งไม่ขาดเสียง
พี่จะทำเฉยเมินเข้าเดินเรียง	ประคองเคียงให้เจ้าค้อนชะอ้อนชม
นี่นึกนึกแล้วก็น่าน้ำตาตก	เพราะแนบอกมิได้มาเป็นสองสม
ขืนสนุกไปทั้งทุกข์ระทมตรม	ซังตายชมไปทั้งช้ำระกำทรวงฯ
ถึงคูหาชื่อชาละวันถ้ำ	วิไลล้ำไปทุกเหลี่ยมภูเขาหลวง
ศิลาแลแวววาวดังดาวดวง	เป็นเมฆม่วงมรกตทับทิมแดง
สมมุติแลแง่หินชะง่อนหุบ	เป็นที่รูปสิงสัตว์เข้าเฟี้ยมแฝง
กระต่ายเหมือนกระต่ายป่าสองตาแดง	ที่ลางแห่งพิศแลเห็นแต่ตัว
ที่ลางแห่งแกล้งพิศประดิษฐ์ต่อ	เห็นแต่คอบ้างก็เห็นแต่เพียงหัว
ที่แผ่นเผินเนินผานั้นน่ากลัว	ดูเงื้อมตัวเหมือนจะพังลงทับตาย
เทียนสว่างกลางห้องคูหาแจ่ม	ศิลาแวมวาววามอร่ามฉาย
พี่ชมแล้วให้ตรมระบมกาย	ด้วยเจ้าสายสุดใจมิได้มา
แล้วชักเชือนชวนเพื่อนให้กลับหลัง	ที่อื่นยังมีอยู่หลายคูหา
จะแต่งเล่นก็ที่เห็นกับนัยนา	ด้วยเวลาสุริยนก็พ้นเย็นฯ
จะกลับหลังยังพระพุทธบาท	เหนื่อยอนาถอกใจมิใช่เล่น
ครั้นค่ำนอนตละตายทั้งกายเย็น	ครั้นเช้าเป็นก็เที่ยวไปตามทาง
เขม้นเมินว่าจะเดินไปหินดาษ	ลัดตลาดแลตลอดคนสล้าง
เห็นขนเม่นพี่ยังหมายเสียดายนาง	เจ้าเคยสางสอยเส้นกระเด็นราย
สารพันกันภัยลูกนาคพด	เครื่องโอสถชาวป่าเขามาขาย
ลักจั่นวัลย์เปรียงแก่นปรูลาย	เป็นยาหายโรคภัยที่ในตัว
หัวล้านลูกละเบี้ยดูเสียหน้า	ลูกขี้ข้าอะไรล้านประจานหัว
ใครล้านจ้อนควรเจียมเสงี่ยมตัว	มันสิบหัวสิบเบี้ยออกเรี่ยทางฯ
พี่แกล้งเมินเดินมาข้างบ่อโพลง	เห็นท่าเลี่ยนเตียนโล่งเป็นทางถาง
พิศพนมชมเพลินแล้วเดินพลาง	ถึงระหว่างแนวน้ำที่ลำธาร
กระแสสินธุ์หินดาษสะอาดเอี่ยม	วารีเปี่ยมปริ่มไหลในละหาน
เห็นหญิงชายว่ายคล่ำในลำธาร	เสียงประสานสรวลสันต์สนั่นอึง
เห็นชีต้นปนประสกสีกากลุ้ม	โถมกระทุ่มฟองฟุ้งอยู่ผลุงผึง
พี่หลีกเลียบไปให้พ้นที่คนอึง	กระทั่งถึงธารเกษมค่อยสร่างใจฯ
ต้นโศกทอดยอดขวางออกกลางห้วย	พี่ก็ช่วยผูกชิงช้าให้อาศัย
พวกผู้หญิงชิงขึ้นให้ช้าไกว	สนุกใจร้องเตือนให้เพื่อนโยน
ดูทำนองนางในไกวชิงช้า	ดังสีดาผูกคอที่โรงโขน
เถาวัลย์เปราะเคราะห์ร้ายพอสายโยน	ก็ขาดโหนลงในน้ำเสียงต้ำโครม
ผ้าห่มเปลื้องเครื่องเล่นอล่างฉ่าง	ทั้งสองข้างผู้คนเขาฮาโหม
พี่แลลานธารหลวงเพียงทรวงโทรม	ให้แสนโทมนัสทัศนาฯ
คำขนานธารเกษมก็สมชื่อ	สนุกคือเรื่องอิเหนาเสน่หา
เมื่อใช้บนเล่นชลธารา	อันเรื่องว่ากับเราเห็นก็เช่นกัน
ประดับด้วยก้อนแก้วปัทมราช	สดสะอาดทาเขียวก็เขียวขัน
มัจฉาว่ายรายเรียงมาเคียงกัน	แล้วมีพรรณบุปผาก็น่าชม
หล่นลงกลาดดาษเกลื่อนที่กลางน้ำ	ถึงใจช้ำก็ค่อยชื่นอารมณ์สม
ทั้งหญิงชายชิงชวนกันเก็บชม	แสนภิรมย์เบิกบานสำราญเรียง
แต่หนุ่มสาวคราวเรานี้นับร้อย	ลงเล่นลอยกลางธารประสานเสียง
ล้วนจับคู่ชู้ชายชม้ายเมียง	ที่คู่ใครใครเคียงประคองกัน
แสนสนุกจะมาทุกข์อยู่เพียงพี่	ยิ่งทวีความวิโยคให้โศกศัลย์
เห็นคู่รักเขาสมัครสมานกัน	คิดถึงวันเมื่อมาดสวาทนาง
แต่วอนเวียนเจียนวายชีวิตพี่	จึงได้ศรีเสาวภาคย์มาแนบข้าง
เจ้าเคืองขัดตัดสวาทขาดระวาง	จนแรมร้างออกมาราวอรัญวา
ครั้นอิเหนาสุริย์วงศ์อันทรงกริช	พระทรงฤทธิ์แรมร้างจินตะหรา
พระสุธนร้างห่างมโนห์รา	พระรามร้างแรมสีดาพระทัยตรอม
องค์พระเพชรปาณีท้าวตรีเนตร	เสียพระเวทผูกทวารกรุงพาลถนอม
สุจิตราลาตายไม่วายตรอม	ล้วนเจิมจอมธรณีทั้งสี่องค์
แสนสุขุมรุ่มร้อนด้วยร้างรัก	ยังไม่หนักเหมือนพี่โศกสุดประสงค์
ไม่ถึงเดือนเพื่อนรักเขาทักทรง	ว่าซูบลงกว่าก่อนเป็นค่อนกาย
พี่แกล้งเฉยเลยชมชลาสินธุ์	ในที่ถิ่นธารเกษมกระแสสาย
แต่เพลินชมอยู่นั้นตะวันชาย	ก็กลับหมายมุ่งมายังอารามฯ
ถึงพบเพื่อนที่รู้จักเคยรักใคร่	ก็เฉยไปเสียมิได้จะทักถาม
แต่คอยฟังเทวราชประภาษความ	เมื่อไรจะคืนอารามวัดระฆัง
พี่จะได้ทูลลาไปหาเจ้า	เป็นทุกข์เท่านี้แลน้องไม่วายหลัง
พอแรมค่ำหนึ่งวันนั้นท่านพระคลัง	หาบุญยังไปฉลองศาลาลัย
มีละครผู้คนอลหม่าน	กรับประสานสวบสวบส่งเสียงใส
สุวรรณหงส์ทรงว่าวแต่เช้าไป	พี่เลี้ยงใส่หอกยนต์ไว้บนแกล
ตะวันบ่ายเข้าห้องก็ต้องหอก	ชาวบ้านนอกตกใจร้องไห้แซ่
บ้างฮาครืนยืนยัดอยู่อัดแอ	บ้างจอแจสุรเสียงที่เถียงกันฯ
ละครหยุดอุตลุดด้วยมวยปล้ำ	ยืนประจำหมายสู้เป็นคู่ขัน
มงคลใส่สวมหัวไม่กลัวกัน	ตั้งประจันจดจับกระหยับมือ
ตีเข่าปับรับโปกสองมือปิด	ประจบติดเตะผางหมัดขว้างหวือ
กระหวัดหวิดหวิวผวาเสียงฮาฮือ	คนดูอื้อเออเอาสนั่นอึง
ใครมีชัยได้เงินบำเหน็จมาก	จมูกปากบอบบวมอลึ่งฉึ่ง
แสนสนุกสุขล้ำสำมดึงษ์	พระผู้ถึงนฤพานด้วยการเพียร
แต่รอยบาทอนุญาตไว้ยอดเขา	บุญของเราได้มาเห็นก็เย็นเศียร
บังคมคัลวันละสองเวลาเวียน	แต่จำเนียรนับไว้ได้สี่วันฯ
จอมนรินทร์เทวราชประภาษสั่ง	จะกลับยังอาวาสเกษมสันต์
วันรุ่งแรมสามค่ำเป็นสำคัญ	อภิวันท์ลาบาทพระชินวร
ถึงท่าเรือลงเรือไม่แรมหยุด	ก็เร็วรุดตั้งหน้ามาหาสมร
แต่ตัวพี่ยังมาในสาคร	น้ำใจจรมาถึงเสียก่อนกาย
ได้วันครึ่งถึงเวียงประทับวัด	โทมนัสอาดูรค่อยสูญหาย
นิราศนี้ปีเถาะเป็นเคราะห์ร้าย	เราจดหมายตามมีมาชี้แจง
ที่เปล่าเปล่ามิได้เอามาเสกใส่	ใครไม่ไปก็จงจำคำแถลง
ทั้งคนฟังคนอ่านสารแสดง	ฉันขอแบ่งส่วนกุศลทุกคนเอยฯ